Natuur en techniek laten samenwerken

Vergroenen op plekken waar dat eigenlijk niet kan

“Groen was altijd een beetje een sluitpost,” zegt landschapsarchitect Maarten Grasveld. “Tien jaar geleden werden we er vaak op het laatste moment bij gehaald. Nu wordt groen juist als de cruciale oplossing ingezet bij hittestress, wateropgave en biodiversiteit.” Grasveld is eigenaar van Grasveld Tuin- en Landschapsarchitecten en medeoprichter van The Urban Jungle Project. Vanuit die rollen werkt hij intensief samen met onder meer Boomkwekerij Ebben om innovatieve oplossingen te ontwikkelen die vergroening mogelijk maken op plekken waar dat normaliter lastig is – bijvoorbeeld op daken met beperkte draagkracht of in bestaand stedelijk gebied met weinig ruimte.

Van oudsher was het inrichtingsproces van een nieuw gebouw of gebied relatief eenvoudig: eerst kwamen de bouwkundigen en ingenieurs, en pas als alles stond, werd gekeken waar nog wat groen kon worden ingevoegd. “We waren echt de laatste schakel in de keten,” herinnert Grasveld zich uit de tijd dat hij bijna 40 jaar geleden voor zichzelf begon. “Maar in de huidige tijd, waarin duurzaamheid en klimaatadaptatie steeds belangrijker worden, zie je dat de ontwerpfase anders verloopt. Tegenwoordig maken landschapsarchitecten in een vroeg stadium deel uit van het ontwerpteam. Dat is een enorme stap voorwaarts, want wie de buitenruimte goed integreert in het totaalontwerp, kan veel problemen – zoals hittestress, waterberging maar zeker zo belangrijk een leefbare woonomgeving – bij voorbaat aanpakken.”

Toch heeft die grotere rol van groen ook een andere kant, merkt Grasveld: “Vroeger konden we het ontwerp puur esthetisch benaderen. Nu is het multifunctioneel: groen moet niet alleen mooi zijn, maar ook bijdragen aan bijvoorbeeld biodiversiteit, waterretentie en een gezondere leefomgeving. Dat is een geweldige kans, maar het vraagt wel om een integrale aanpak met veel verschillende partijen. Daarvoor moeten we beter samenwerken dan ooit: niet alleen landschapsarchitecten onderling, maar ook met ingenieurs, boomkwekers en opdrachtgevers.”

Natuur en techniek

Als gevolg van die integrale aanpak sloegen Grasveld en zijn medepartners enkele jaren geleden de handen ineen met een technisch innovator. Uiteindelijk ontstond hieruit The Urban Jungle Project, dat erop is gericht daken – in de bestaande bouw – te vergroenen waar normaal geen grondpakket mogelijk is. “Het begon met de vraag: hoe maken we de stad leefbaarder en toekomstbestendiger? Als je naar een stad als Rotterdam kijkt, is er in het centrum alleen al rond de één miljoen vierkante meter aan grijze daken. Dat zijn enorme kansen om te vergroenen. Maar je kunt daar niet zonder meer tonnen aarde op leggen,” aldus Grasveld.

Het resultaat: lichtgewicht, modulaire constructies voor bomen en beplanting, zodat de ondergrond niet te zwaar wordt belast én de beplanting indien nodig, bijvoorbeeld dakreparatie,  kan worden verplaatst. “Zo maken we bomen en andere beplanting mogelijk op parkeerdaken, penthouses of bestaande daken met een lage draagkracht. Daar komt techniek bij kijken, want bomen moeten worden verankerd en beschermd voor  bijvoorbeeld watertekort. Wij werken met plug-and-play-systemen, terwijl we hemelwater zoveel mogelijk gebruiken voor de irrigatie. We geloven echt in de combinatie van natuur en techniek: waar het één tekortschiet, biedt het ander de oplossing.”

Testen en leren

Het vraagt om uitproberen en blijven leren. Grasveld: “We zijn nu zo’n acht jaar bezig. Dat is voor de natuur heel kort, dus we blijven leren welke soorten het goed doen in onze constructies, hoe de watertoevoer moet worden geregeld en op welke manier we de bomen vitaal houden. Daarom blijven we ook na de oplevering betrokken bij het onderhoud. Het is immers levend materiaal, dat dynamisch reageert op omstandigheden. Als het twee weken snikheet is en er valt geen regen, dan moet de boom tussentijds water krijgen. Andersom leren we van elke boom hoe die zich gedraagt, zodat we onze oplossingen steeds verder kunnen optimaliseren.”

Daarnaast is er bij The Urban Jungle Project veel aandacht voor biodiversiteit. “We kijken naar de complete laagopbouw: van bomen en heesters tot kruiden. Op sommige plekken kunnen we een brede, weelderige invulling realiseren, elders is de ruimte beperkt. Dat vraagt maatwerk en creativiteit. Maar uiteindelijk willen we meer bereiken dan een paar groene accenten; het moet een volwaardige plek voor mens én natuur worden.”

Aanbestedingen en kennisontwikkeling

Grasveld benadrukt dat deze manier van werken vraagt om een andere mindset in de markt. “Veel opdrachtgevers zien inmiddels wel het belang van groen, maar de traditionele manier van werken via aanbestedingen is nog niet altijd toegespitst op levend materiaal. Als je groen meeneemt als sluitpost in een bestek, in plaats van als hoofdonderdeel, loop je tegen problemen aan: korte contractperiodes, geen doordachte ondergrond en te weinig oog voor lange termijn. Dat is funest voor de kwaliteit. Werken vanuit een bouwteam en met een langdurige beheerovereenkomst, betekent dat je durft te investeren in de kwaliteit en vitaliteit van de groene ruimte.” 

Volgens de landschapsarchitect zou ook de aanwas van jong talent een impuls moeten krijgen: “We hebben dringend meer mensen nodig die groen als vakgebied kiezen en tegelijk kennis van techniek meebrengen. Maar in de praktijk zien we dat opleidingen soms worstelen met imago of naamgeving van een studierichting. Hoveniersopleidingen veranderen in ‘management’-opleidingen, terwijl plantenkennis onderbelicht is maar eigenlijk cruciaal is voor het vakgebied. Ik zie gelukkig ook mensen uit andere sectoren die een carrièreswitch maken naar groen. Er is namelijk enorm veel vraag naar kwaliteit en het vakgebied is in rap tempo aan het vernieuwen.”

Stepping stones

Voor veel projecten van Grasveld en The Urban Jungle Project zijn bomen dé oplossing om de stad leefbaar te houden. Ze geven schaduw, vangen water op en zorgen voor koeling. Ook bevorderen ze de biodiversiteit door als stepping stones te fungeren tussen andere groene zones in de stad. “Waar het maar even kan, planten we een boom in de volle grond,” zegt Grasveld. “Maar op bestaande daken kan dat nu eenmaal niet zomaar. Dan moeten we dus iets extra’s doen, en dat begint bij de juiste samenwerking tussen architect, boomkweker, landschapsarchitect en de opdrachtgever. We willen flexibel zijn, maar ook voorkomen dat ons groen een ‘groen wassen neus’ is. Het moet écht iets toevoegen.”